İLKAĞLARDAN ORTAAĞIN SONUNA KADAR MİDYAT VE YRESİ(TUR ABDİN)NİN TARİHİ COĞRAFYASI Adnan EVİK* Kaynaklarını Doğu Anadolu bl00670065si dağlarından alan Fırat ve Dicle nehirlerinin suladığı topraklar, ilk medeniyetlerin ortaya &0023305;ktığı, insanlık tarihinin en eski yerleşim merkezlerinden biridir. Batılı kaynaklar, bu bereketli topraklara iki nehir arası anlamına gelen Mezopotamya adını verirken, Araplar da, aynı bl00670065yi iki kısma ayırarak, gn006500790069006ee Sevad veya Irak, kuzeyine de el-Cezr0065 demişlerdir. Bu araştırmanın konusu olan Midyat yr00650073i de Fırat ve Dicle nehirleri arasında kalan toprakların kuzeyini ifade eden ve Arapa0020ada anlamına gelen el-Cezr0065 bl00670065sinde yer almaktadır. el-Cezire ya da bir başka deyişle Yukarı Mezopotamya, coğrafi a&0023305;dan iki farklı bl00670065 gr006em006e00640065dir. Bunlardan ilki, ortaa0026#287;ın n0065006dli şehirlerinden Amid/Diyarbakır, Meyyfrikn002f Silvan, Erzen ve Hısn Keyf/0048asankeyfin bulunduğu Diyarbakır Havzası olup; batıdan, Karacadağ sn006dş volkan kt006c006500730069 (1919m.), kuzeyden ve doğudan Gn006500790064006fğu Toroslar yayının dış kenarları, * Yrd. Do.0020Dr. Adnan EVİK Muğla niversitesi Fen-Edebiyat Fakl0074006500730069 Tarih Bl006d 00260023003287;retim yesi. Gem0069şten Gn006d007ae Midyat Sempozyumu 19,21 Haziran 2003 Makalelerle Mardin 106 gn0065007900640065n de Mardin-Midyat eşiği ile e0076rilmiştir. Dicle nehri ve kolları tarafından kat edilen bu u006burluk sahanın, yk00730065006b006ciği 500 ile 1000 m. arasında değişmektedir. Bu z0065006clikleri bakımından havza, başlı başına coğrafi bir n0069007400650020gr006em006e00640065dir1. İkincisi ise, incelediğimiz yr0065006ein de ie0072isinde bulunduğu Mardin-Midyat eşiği diye adlandırılan, orta yk00730065006b006cikte engebeli bir alan olup, batıdaki bazalt yapılı Karacadağ volkanik kt006c006500730069nden, doğuda Dicle nehrinin yardığı vadiye kadar uzanmaktadır. Konumu itibarıyla kuzeydeki Diyarbakır Havzasını, Mezopotamya dz006c006b006cerden ayıran bir set gr006em006e00640065 ise de, yk00730065006b006ciği 1500 m. yi aşmadığından ulaşım ii006e n0065006dli bir engel oluşturmaz2. Eşiğin en batıda Karacadağ kt006c006500730069nden 900 m.lik bir boyun noktasıyla ayrılan kesimi mazı ağal0061rı ile r0074l 006f006c00640075ğundan Mazı Dağı (1252 m.) diye anılır ki burası ilk ve ortaa0026#287; kaynaklarında Izalla/İzala olarak gee0072. Hatta zaman zaman bu tanımlamaya Mardin dağlık bl00670065sinin de girdiği gr006cmektedir3. Eşiğin, Mardinin doğusunda kalan, hemen hemen kalkerden ve yer yer bazalt yığınlarından mr0065006b006b0065p olan kısmı ise; Asur dn0065006dinde Kaşyari, Roma dn0065006dinde Mons Masius(Masius Dağı)4 Ortaa0026#287; boyunca da Cebel Tur ya da Tur Abdin diye meşhurdur. teki kesimlere gr00650020daha ala006b ve dağınık bir yapı gs00740065ren bu dağlık alanın merkezi, gem0069şi Asur dn0065006dine kadar uzanan Matiatu/Midyat olarak kabul edilmektedir. Bu cm006c006500640065n de anlaşılacağı z0065007200650020tarihi coğrafyasını inceleyeceğimiz saha merkezi Midyat olan Tur Abdin ile sınırlı olacaktır. Bazı araştırmacılar Tur Abdinin eşiğin tamamına şamil bir tarihi coğrafya tanımlaması olduğu gr0026#351;n0064006500200069seler de bilhassa İslam kaynaklarındaki ifadelerden, sz0020006bonusu yr0065006ein, Mardinin doğusunda kalan sınırları belli bir alana işaret ettiği gr006cmektedir. 1 A. Necdet Sz00650072, Diyarbakır Havzası, Ankara 1967, s. 25-26; Talip Yc0065006c002c0020Tr006b006900790065 Coğrafyası, Ankara 1987, s. 112. 2 T. Yc0065006c002c0020a.g.e., s. 112-113. 3 M. Streck, Tr002000410062din, İslm0020Ansiklopedisi [=İA], XI/II, s. 98; V. Minorsky, Mardin, İA, VIII, s. 317; Nejat Gy006e,0020XVI. Yz007900260023003305;lda Mardin Sancağı, Ankara 1991, s. 2. 4 Strabon, Geography, XI,12,4, vd. (H. L. Jones, The Geography of Strabo, Cambridge, Mass.: Harvard University Press; London: William Heinemann, 1924). Tarih-Coğrafya 107 Nitekim mesela bu konuda elimizdeki en eski İslm0020kaynağı durumundaki (VIII. yz007900260023003305;l) Kitabul-Haracda gee006e ifadelerden Mardin Dağı, Mardin ile Nusaybin arası ve Tr002000410062dinin ayrı ayrı mıntıkalar olarak gr006cd&0023003200380037; 006100260023305;ka0020anlaşılmaktadır5. Benzer ifadeleri X-XIII. yz007900260023003305;l coğrafyacılarının eserlerinde de gr006d0065k mm006b006e0064r002e002000420075radaki kayıtlarda da Nusaybinden hareketle batıya doğru kuzeydeki dağlık bl00670065 Mardin Dağları olarak adlandırılmak suretiyle Tur Abdinden ayrı tutulmaktadır6. Bu konudaki mahdut ancak en a&0023305;k ifadeler, eserini XIII. yz007900260023003305;lın ilk e0079reğinde kaleme alan ortaa0026#287;ın meşhur coğrafyacılarından Yakut el-Hamavinin kayıtlarında gem0065ktedir. Me006c006c00690066, Tr002000410062dini Nusaybinin hemen yukarısından başlayıp Cudi dağına bitişik dağlık bir bl00670065 olarak belirttikten sonra, bu dağlık bl00670065nin Ceziret İbn mer/Cizre, Mardin, Nusaybin, Amid ve Siirt şehirlerinin ortasında kaldığına işaret eder7. Bt006e00200062u verilerin ışığında Tur Abdinin sınırlarını tespit etmek gerekirse; batıda Mardin yakınlarından, doğuda Cizreye kadar uzanan Tur Abdinin doğu ve kuzey hududunu Cizreden yukarıya doğru, kuzeyden gelen Batman suyunun dk006cd&0023003200380037; 0079006500720065 kadar Dicle teşkil eder. Her iki ırmağın birleştiği yerden Mardine doğru i007ailmiş bir hat, takriben Tr002d00410062din diye tanınan arazinin batı hududunu meydana getirir. Gn0065007900640065 ise Tr002d00410062dinin hududu iyice belirlenmiş olup, buradaki yaylanın kayalıkları, dik ve hatta o0026#287;u kez doğrudan doğruya Mezopotamyaya doğru iner ve buradan bakılınca azametli ve gayet bii006dli bir duvar gibi gr006er002e000d000a0047n0065007900200073ınırı, Dara(Oğuz) ve Nusaybinden Cizreye kadar uzanan hattın hemen kuzeyinden başlamaktadır. Tur Abdin dağlık bl00670065si 200 km uzunluğunda olup el-Cezire ovasını kesen gn0065007900640065ki 5 Ebu Yusuf, Kitabul-Harac, ev. Ali zek, İstanbul 1970, s. 139. 6 İbn Rs007400650068002c Kitabul-Alk0075n-nefs0065, Beyrut 1988, s. 89; İbn Havkal, Kitabu Sr00650074l Arz, (nşr. M. J. de Goeje), Beyrut ts, s. 214; İdris,000d Nz0068006100740075l-m&0023003300350031;tk0020fi ihtirk0069l-fk, II, Beyrut 1989, s. 662; İbn Said el- Mağribi, Kitbl-Coğrf0079,0020(nşr. İ. el-Arab)002c Beyrut 1970, s. 157; Ebul- Fida, Takvm0075l-Buldan, (nşr. M. Reinaud), Beyrut ts, s. 282. 7 Yakut el-Hamev,0020Mucemul-Bl00640061006e002c IV, (nşr. F. Abdl0061007a0069007a), Beyrut 1996, s. 55. Makalelerle Mardin 108 Sincar-Abdl0061007a0069007a dağ seddine gr00650020daha by006b00200062ir kt006c00650020006fluşturur. Platonun eteklerinde yıllık yağış miktarı 400500 m3tr0038002e000d000aTur Abdin kuzeyde Dicleye, gn0065007900640065 de Fırata su taşıyan bazı akarsularla para006canmış olup ilka0026#287;lardan itibaren bl00670065yi aşan yollar da bu akarsuların vadilerini izler. Ayrıca bu akarsu vadileri tarih boyunca yr00650064e yapılan bağ-bahe0020ziraatının de en n0065006dli alanlarını oluştururlar. Bunların en n0065006dlilerinden ilki; Mardin dağlık bl00670065sinden doğup kuzeye yn0065006cerek Dicleye karışan ve gem0069şi Assur dn0065006dine kadar uzanan Savur ile0073inden adını alan Savur ayı vadisidir. İkincisi ise; Midyatın gn006500790069006eden doğup ilk ve ortaa0026#287;ın en meşhur şehri Nusaybine hayat verdikten sonra Habur yoluyla Fırata dk006cen ağa0026#287; Suyu vadisidir. Grek kaynakları hem bu akarsuya hem de bulunduğu yr00650079e Mygdone/Mygdonia adını verirken9, İslam kaynakları da aynı akarsuyu Assur yazıtlarındaki Harmişden bozma olduğu anlaşılan el-Hirms002fHerms0020adıyla anarlar10. Bunlardan Yakut el-Hamev,000d sz0020006bonusu akarsuyun Nusaybine altı fersah (yaklaşık 27 km) uzaklıkta bir kaynaktan &0023305;ktığını belirtir ki İbn Havkalın verdiği bilgilerden bu kaynak bl00670065sinin X. yz007900260023003305;lda Bl0075s 0061dıyla maruf olduğu anlaşılmaktadır11. Gn006d007ade ise burası Subaşı olarak adlandırılan ve ağa0026#287; Suyunu meydana getiren iki kaynakta biri olan Beyaz Suyun diğeri Kara Su dur- &0023305;ktığı mevkie tekabl000d000a00650074mektedir. Daha n00630065de belirttiğimiz gibi gem0069şi Asur dn0065006dine kadar uzanan Tur Abdin bl00670065si, dn0065006din i0076i yazılı kaynaklarınca Kaşyari ya da Kaşyari Dağı adıyla anılmakta olup, bu adla ilk kez Assur kralı Adad-nirari(M.. 13071275)nin Kuzey 8 Bl00670065nin topografyası hakkında geniş bilgi ii006e bk. M. Streck, a.g.m., s. 97-98. 9 F. Schachermeyr, Mygdonia, Paulys Realencyclopaedie der Classischen Altertumswissenschaft [= RE], XV/I, s. 1115; B. Umar, Tr006b006900790065deki Tarihsel Adlar, İstanbul 1993, s. 591. 10 Bk. İbn Rusteh, s. 89; Makdisi, Ahsent002d00740065ksm f 006darifetil-eklm, Beyrut 1987, s. 210; İdrisi, II, s. 657; Yakut, IV, s. 962; Hamdullah el- Ms0074006500760066,0020Nz006800650074l-kulb002c00200028nşr. ve Ing. trc. G. Le Strange), Leyden 1919, s. 218; ayrıca krş. G. L. Strange, The Lands of Eastern Caliphate, London 1966, s. 97. 11 Kitabu Sr00650074l-Arz, s. 211. Tarih-Coğrafya 109 Suriyenin by006b00200062l006dn00200065006ce gei0072diği sefere ilişkin kayıtlarda gem0065ktedir. Ayrıca aynı kayıtlarda Kaşyari z006500720069006ede olduğu anlaşılan Şura adında bir kentten de bahsedilmektedir ki Asur araştırmacıları, coğrafi konumu ve fonetik benzerliği sebebiyle Adad-nirari tarafından ele gei0072ilen bu kenti, gn006d007ade ile000d merkezi olan Savura lokalize etmektedirler12. Geri0020aynı benzerlik Mardin-Savur yolu z006500720069006ede olup Mardine yaklaşık 15 km uzaklık bulunan Şuri ky00313 ii006e de sz0020006bonusu ise de Savurun ilk ve ortaa0026#287; tarih metinlerinde daima adına rastlanılan bir yerleşim olarak varlığını aralıksız sr00640072006desi, lokalizasyonla ilgili by006c0065 bir şp0068006500790069 en azından şimdilik boşa &0023305;karmaktadır. Buradan da Assur belgelerini esas aldığımızda yr00650064eki en eski yerleşimin Savur olduğu sonucu ortaya &0023305;kmakta ve Adad-nirarinin, bu seferde Kaşyari Dağını Savur gei0064i yoluyla aşmış olduğu anlaşılmaktadır. Daha sonraki sefer kayıtlarında da Kaşyari Dağı ve Şura kentinden bahsedilmekle birlikte bu seferlerde tam olarak hangi gz006500720067hın kullanıldığı tespit edilememektedir14. te yandan M.. 1000612 yılları arasını kapsayan ve Yeni Asur olarak adlandırılan dn0065006de gelindiğinde kuzeye yapılan seferlerde o0026#287;unlukla Kaşyari z006500720069006edeki gei0074lerin kullanıldığı gr006cmektedir. İşte Savurdan sonra yr00650064eki ikinci en eski yerleşim olarak Midyat(Matiatu) adının ortaya &0023305;kışı da bu dn0065006de tekabl002000650074006dekte olup bu durum bl00670065nin ancak sz0020006bonusu dn0065006dde by006b00200041sur yol ağının bir para0073ı haline gelmesiyle alakalı olmalıdır.