Midyat, doğusunda Hasankeyf, batısında Mardin, güneyinde Nusaybin ve kuzeyinde Savur’un yer aldığı, Mardin iline bağlı bir ilçe merkezidir. Midyat’ın Helenistik çağda Seleukoslar devletinin yöreye hakim oduğu dönemde mevcut olduğu ve Medeat ismini taşıdığı bilinmektedir1. Bugün Midyat’a bağlı bazı köylerin de kuruluşlarının temelinin çok eskilere dayandığı tedpit edilmektedir. Mesela 587 tarihinde Bizans-Sasani mücadelelerinden biri, Midyat’a bağlı Salah köyü yakınlarında gerçekleşmiştir. Buradaki çarpışmada Bizans komutanı Philippikos İranlıları yenilgiye uğrattıktan sonra, burada toprak altında mağaralarda saklanmış olan yerli halkı da göç *Yrd. Doç. Dr. Mehmet Salih ERPOLAT Dicle Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi.” Geçmişten Günümüze Midyat Sempozyumu “19,21 Haziran 2003. 1 Bilge Umar, Türkiye’deki Tarihsel Adlar, İstanbul 1993, s. 570. Makalelerle Mardin 382 ettirilmiştir2. Dara kralı Büyük Anestas (Anastasius) tarafından Kartmin Manastırına vakfedilen Keferşoma, Keferallap, Kefer Arap, Keferhavvar, Kefernunip, Kefri, Kivah3 köylerinden bir kısmı hâlâ mevcut olan eski yerleşim yerlerindendir. M. Hanna Dölebani ise bu köylerin listesini Kefersöme, Keferallap, Keferelo, Keferhavvar, Keferninah, Kafro ve Kibah4 şeklinde vermiştir. Midyat ve çevresi (Tur Abidin)5 Süryaniliğin mühim merkezlerindir. M. S. 397 tarihinde Savurlu Mor Şamuel ile Kartminli Mar Şemun tarafından yapılan Deyrülumur (Mar Gabriel, Kartmin)6, Midyat-Dargeçit yolunun 15. kilometresinde bulunan miladi 5. yüzyıla ait Mar Hzozoyel ve yine miladi 5. yüzyıla ait Midyat’ın merkezindeki Mar Barsevmo Manastırı bunun birer misalleridir. Mardin, Çukurova (1292-1445) Yakubi-Süryani patrikhanelerinin yanında üçüncü olarak 1364 tarihinde Midyat’ta da yeni bir patrikhane kurulmuştur. Midyat’taki bu patrikhanenin başına 1493 tarihinde aynı anda 3 patrik birden geçmiş ve iki yıl sonra da kapanmıştır7. Midyat, Hz. Ömer’in halifeliği döneminde İyaz bin Ganm’ın komutasındaki orduların 639 tarihinde Diyarbekir bölgesini fethetmesiyle İslâm coğrafyasına dahil olmuştur. Bölge İslâmi dönemde Abbasi ve Mervani devletlernin de hakimiyeti altında kalmıştır. Mervaniler döneminde Mansur, Buka, Anası-Oğlu ve Göktaş komutasında Türkmenler, Hasankeyf’in de içinde yer aldığı Musul ve Diyarbekir arasına hakim oldular. Selçuklu sultanı Tuğrul 2 Ernst Honigmann, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, (Çev. Fikret Işıltan), İstanbul 1970, s. 23, 24. 3 Aziz Günel, Türkiye Süryaniler Tarihi, İstanbul 1970, s. 260. 4 M. Hanna Dölebani, Deyru’l Umur Tarihi, (Çev. C. Aydın), İstanbul 1971, s. 23. 5 Tur Abidin Bölgesi, Midyat ve Nusaybin ilçelerine bağlı dağlık alandır. Tur Abidin, ibadet edenlerin dağı anlamındadır. 6 A. Günel, age s. 255, 261. 7 Yavuz Ercan, “Osmanlı Devleti’nde Müslüman Olmayan Topluluklar (Millet Sistemi)”, Osmanlı’dan Günümüze Ermeni Sorunu, Ankara 2001, s. 354; Osmanlı İmparatorluğunda Bazı Sorunlar ve Günümüze Yansımaları, Ankara 2002, s. 30. Tarih-Coğrafya 383 Bey, maiyetlerinde on bin atlı bulunan, adı geçen komutanlara bölgeyi ikta etmiştir8. Böylece bölge Türk nüfuzu altına girmiş oldu. Artuklular zamanında bölgeye Diyar-ı Rabia halkından göç edenler olmuştur, zira Artuklular komşularına göre daha düşük nisbette vergi alıyorlardı9. Bu dönemde bölgeye yerleşen gruplar arasında günümüzde Mahalmi ismiyle anılan topluluğun yer alıp almadığı tespit edilememektedir. Artuklu hakimiyeti sırasında, Boz Ulus Türkmenleri Diyarbekir, Mardin, Ruha (Urfa) ile Siverek çevresinde olduğu gibi Hasankeyf ve çevresini de kışlak olarak kullanmışlardı, hatta Boz Ulus Tükmenleri ve diğer göçebelerin hayvanlarını geçirmeleri için Artuklu Emiri Fahreddin Karaaslan Hasankeyf’teki Dicle Köprüsnü inşa etmişti10. Artuklular döneminde refaha kavuşmuş olan bölge, Moğol işgali sırasında büyük felakete uğramıştır. Midyat, tarihte Hasankeyf ve Mardin ile aynı kaderi paylaşmıştır. Bu kadere bağlı olarak XV. yüzyılın başlarında Karakoyunlu ve Akkoyunlu Türkmen beylerinin etkisi altına girdi. Bölge 1501 tarihinden sonra Safevilerin nüfuz alanına girdi. Bu dönemde yöredeki Türkmen grupları Azerbaycan’a göç etmişlerdi. Şah İsmail, Siirt ve Hasankeyf’i elinde bulunduran ve aynı zamanda eniştesi olan Eyyubi Meliki Halil’i Tebriz’de hapse attırıp yöreyi idaresi altına almıştı. Yavuz Sultan Selim’in Çaldıran Zaferi üzerine hapisten kurtulan Melik Halil diğer bazı beyler ile birlikte Osmanlılara itaat etti ve Siirt’i geri aldıktan sonra Yavuz Sultan Selim’in Mısır Seferi sırasında Mardin’in fethinin ardından İdris-i Bitlisî’nin desteğiyle Hasankeyf’i sulhen ele geçirdi, şehrin idaresi de ona bırakıldı11 ve böylece burada Osmanlı Dönemi başladı. İdarî Yapı Midyat, XVI. yüzyılda Hasankeyf Sancaği’nın Tur Nahiyesi’ne bağlı bir köy idi. Osmanlı kayıtlarında açıkça belirtilmemekle beraber Tur Nahiyesi’nin de merkezi olması lazımdır, çünkü 1567 tarihli 8 Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri Boy Teşkilatı Destanları, İstanbul 1992, s. 88, 89. 9 Yusuf Oğuzoğlu, “Hasankeyf”, DİA, C. 16, s. 365. 10 Aynı yazar, aynı yer. 11 Nejat Göyünç, XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, Ankara 1991, s. 34. Makalelerle Mardin 384 Tahrir Defterinde Tur nahiyesinin ilk köyü olarak Midyat görülmektedir12. Tur Nahiyesi dahilindeki iki boyahaneden büyüğünün burada yer alması ve bunlardan da mühimi Midyat’ın coğrafi konumu ve sonraki dönemler de hep merkez olması buna delil olarak gösrerilebilir. Şemseddin Sami, eserinde Midyat hakkında şu bilgilere yer vermektedir: „Midyat, Diyarbekir Vilayeti’nin Mardin Sancağı’nda, Mardin’in 60 km. kuzeydoğusunda, dağlar ve tepelerle çevrili güzel bir ovanın içinde kaza merkezi bir kasaba olup, 6000 ahalisi ve etrafında güzel bağ ve bahçeleri vardır. Müluk taifesinden Selefkilerin zamanında tesis olunup, sonra Sasaniler zamanında tahrip olunmuş idi ve anlaşıldığına göre uzun müddet harap kalmıştır13“. Tur Abidin bölgesi tarihte mühim bir dini merkez olmasına rağmen, bölge döneminin büyük güçlerinin siyasî, iktisadî ve askerî mücadele sahası içinde kalması ve XVI. yüzyılda dünyada ticaret yollarında meydana gelen önemli değişikliklere bağlı olarak şehirleşme alanında büyük gelişmelerin kaydedilmediği görülmektedir. Midyat ve çevresi ile ilgili bu kısa açıklamalardan sonra asıl konumuz olan XVI. yüzyılda Midyat’ın sosyal ve ekonomik durumunu ortaya koyacak bilgilere geçebiliriz. Midyat ile ilgili, XVI. yüzyıla ait belgeler, Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)’ndeki 998 ve 1095 numaralı Tahrir Defterleri ile Kuyud-ı Kadime Arşivi (KKA)’ndeki 96 ve 97 numaralı defterlerde yer almaktadır. Bunlardan 998 numaralı defter muhasebe, 96 ve 97 numaralı defterler mufassal olup, aynı bilgileri içermektedir. BOA 1095 numaralı defter ise KKA 96 numaralı defterin fotokopisidir. Tahrir defterlerinde sancak, kaza, köy ve mezra isimleri, burada yaşayan vergi mükellefleri ile babalarının isimleri, o birimden alınan vergiler ve miktarları, hane ve mücerred sayıları, aşiretler, cemaatler ve mensupları, tasarruf ettikleri 12 BOA, TD. 1095, s. 30; KKA, TD. 96, v.27a; TD. 97 v. 129b. Kuyud-ı Kadime Arşivi’ndeki 96 ve 97 numaralı Tahrir Defterleri aynı bilgileri içeren farklı nüshalardır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki 1095 numaralı Defter ise Kuyud-ı Kadime Arşivi’ndeki 96 numaralı defterin fotokopisidir. 13 Şemseddin Sami, Kamusu’l A’lam, C. 6 (Tıpkı basım), Ankara 1996, s. 4244. Tarih-Coğrafya 385 toprak miktarı, yetiştirilen ürünler, faaliyet gösteren işletmeler ile bu işletmelerden alınan vergiler ve miktarı, köylerin has, zeamet, timar ve vakıf olduklarına dair bilgiler yer almaktadır. Bu bilgilerin dışında bazı köy, cemaat veya işletmelere dair özel notlar ve kanunnameler de bulunmaktadır. Tahrir defterlerindeki bilgilerden hareketle bir bölgenin, şehrin hatta köyün içtimaî, iktisadî ve dinî hayatı hakkında eşsiz değerdeki bilgilere ulaşmak ve o verileri kullanarak sosyal tarihlerini aydınlatmak mümkündür. I-YERLEŞME VE NÜFUS a-Yerleşim Yerleri: XVI. yüzyılda Midyat’ın da yer aldığı Tur Nahiyesi’nde yerleşim yerleri olarak sadece köylerden söz edilebilir. Osmanlıların şehir için ifade ettikleri “Cuma kılınır, bazar durur yer” niteliğinde bir merkez mevcut değildi. Tur Nahiyesi’nin bağlı olduğu Hasankeyf Sancağı’nın tek şehri, sancağın da merkezi olan Hasankeyf idi. Bu çalışma, Midyat ile sınırlı tutulduğundan, Hasankeyf’den dolayısı ile şehir ve niteliklerinden söz edilmeyecektir. Müslim Köyler: Tur Nahiyesi’nde ilk Müslüman yerleşiminin VII. yüzyıla kadar uzandığı bilinmektedir. Bu asırdaki Arap fetihlerinden sonra Tur bölgesinin İslam dünyasının sınırları dahilinde kaldığı görülmektedir. XI. yüzyıldan sonra bölgede tesis edilen Türk hakimiyeti ile Müslüman nüfusun daha da arttığı muhakkaktır. Tur bölgesinde yaşayan Müslümanların bölgedeki yerli Hırıstiyanların din değiştirmesi sonucu değil, fetihlere bağlı olarak bölgenin yeni sahipleri tarafından yerleştirilen unsurlarla geldiği belgelerden, tarihi kayıtlardan ve günümüzdeki mevcut durumdan anlaşılmaktadır. Tur Nahiyesi’nde 1526’da 26 köy mevcut idi. Bu köylerin 16’ sı tamamen Gayrimüslim birinde Müslim ve Gayrimüslim unsurların ortak yaşadıkları 10’unda ise Müslim halkın yaşadığı görülmektedir14. 1567’de Müslim köy sayısı 26’ ya çıkmıştır. Günümüzde Midyat ilçesine bağlı olan Kindirip15 (Söğütlü) Köyü ise XVI. 14 BOA, TD., 998, s. 152-159. Makalelerle Mardin 386 yüzyılda Şehir Nahiyesi’ne bağlı olduğundan bu sayıya dahil edilmemiştir. Tur Nahiyesi’ndeki Müslüman köyler Gayrimüslim köylere göre hem nüfusça daha küçük, hem de üretim bakımından daha geri oldukları görülmektedir (Tablo I, II). 1526’da en kalabalık Müslim köy Epşi16 olup 60 hane, 21 mücerred nüfusa malik idi. Geriye kalan köylerin, Deyrizbina hariç, tamamı 20 hanenin altında bir nüfusa sahip idi. 1567’de nüfusu 50 haneyi geçen köy sayısı 5 olmuştur. Bunlardan en kalabalık nüfusa sahip olan Deyrizbina olup hane sayısı 100, mücerred sayısı 12’ye çıkmıştır. 1526’da Müslüman Mahalmi Cemaati köyü olduğu görülen Mizizah17, 1567’de 61 hane, 20 mücerred Müslim nüfusa sahip iken, tarihini tam olarak tesbit edemediğimiz sonraki dönemlerde Gayrimüslimlerin de yaşadığı bir birim haline gelmiştir. Günümüzde de bu köyde Müslüman ve Süryani vatandaşlarımız birlikte yaşamaktadır. 1567’de Mizizah’ta ikamet eden şahıs isimlerinden bazıları şunlardır: İbrahim b. Hasan, Hıdır b. Seydi, Mahmut b. Pirkulu, Ali b. Hüseyin, Ahmet b. Hacı, Osman birader-ı Ahmet, Hüseyin b. Yusuf, Şeyh Atayi b. Şeyh Ali, Mahmut b. Şeyhislam, Mehmet b. Derviş, Ali b. Ömer, Ahmet b. Hasan18 isimlerini buraya alma lüzumunu görmediğimiz geriye kalan isimlerin tamamı da İslâmî isimlerden müteşekkildir. 1526’da Sa’id19 Köyü’nde yaşayan Müslümanlardan 4’ünün sadâd olduğuna dair kayıt mevcuttur. 1567’de de 23 hane, 7 mücerred nüfusa malik olan köyde yaşayan 30 neferden 19’unun “Şeyh” sıfatıyle kaydedildiği görülmektedir. Bu isimlerden bazıları ise Şeyh Osman b. Salih, Şeyh Seydi b. Abdurrahman, Şeyh Abdurrahman b. Ali, Şeyh Abdurrahman b. Şeyh Yusuf, Şeyh Ömer b. Şeyh Mahmut... 15 KKA, TD, 97, v. 134a. 16 BOA, TD, 998, s. 258. Köyün ismi burada Akışlı okunacak şeklinde yazılmıştır. 17 BOA, TD, 998, s. 252. 18 BOA, TD, 1095, s. 49-50. 19 BOA, TD, 998, s. 257; TD, 1095, s. 54. Tarih-Coğrafya 387 Kânegî Cemaatine ait 13 Müslim köyün tamamı Osmanlı idaresi döneminde kurulmuştur20. Osmanlı döneminde kurulduğu görülen diğer köyler ise Belbin, Elin-i Müslümanan, Yar Musa ve Tafi’dir. Tur Nahiyesi’nin XVI. yüzyıl boyunca nüfussuz köyleri ise 1526’da ismine tesadüf edilmeyen fakat 1567’de mevcut olduğu görülen Kırkat ve Ayn Kâf 21 idi. Kasr-ı Faris köyü ise İsa ve Sermağara mezraları ile birlikte tasarruf edilmekteydi. “Mezkurlar mütemekkinlerdir. Zakir Mardin’e tâbi Akkeçilü Cemaati’nden22 olup Yâr Ahmet aşireti olduğu ecilden resimlerin anda eda ederler23.“ Kaydından bu köyün Akkeçililer tarafından iskân edildiği anlaşılmaktadır. Kasr-i Faris’in günümüzdeki yeri ise tesbit edilememiştir. Ayn Kaf Köyü’nde nüfus kaydına rastlanılmazken Pir Mehmet Kethüda, Emin Mahmud, Emin Mehmet Sipahi ve Hacı Mehmet isimli şahıslara ait birer çiftlik yerin mevcut olduğu görülmektedir. 1-Gayrimüslim Köyler: Tur Nahiyesi’nde 1526’da 16, 1567’de 17 Gayrimüslim köy mevcut idi. Keferboran Köyü’nde ise nüfusun çoğunluğunu Gayrimüslimlerin teşkil ettiği her iki unsur birlikte ikamet 20 BOA, TD, 1095, s, 65-68. “Cema’at-ı Kâbagî bundan akdem ‘atik cema’at yazılub cümle rüsûmları ve adet-ı ağnâmları ve bâd-ı hevâları mukabelesinde 11000 akçe ber vech-ı maktu’u eda ederler imiş hâliya tahrir-i cedidden öşr-ı öşrinleri rüsumatları ve bâd-ı hevâları ve adet-ı ağnâmları 12000 akçe kayd olunub kethüdaları Mehmed ve Seydi Ali ve Hamdi ve Kara Mehmed ve Budak ve Halil ber vech-ı maktu’u 12000 akçe-ı hızâne-ı amireye ber vech-ı ba’de sâl be sâl teslim eylemeğe müte’ahhid oldukları ecilden ‘uhdelerine kayd olundu ve mezkur Seydi Ali Kethüdâ-ı cema’at-ı mezburenin tahririne mu’avenet eylemeğin ve sefer-i hümâyûn vâki oldukça oğlu Şeyh Emir cebelü eşmek üzere mu’af kayd olundu.” BOA, TD, 1095, s. 68. 21 BOA, TD, 1095, s. 53. 22 Akkiçilü Cemaati, Millili Aşireti’ne bağlı idi. Bkz. BOA, TD, 998, s. 12; KKA, TD, 117, v. 108b; Mehmet Salih Erpolat, “XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı’ndaki Aşiretler”, I. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu 26-28 Mayıs 2006 Mardin. (Basılmamış Bildiri). 23 BOA, TD, 1095, s. 53. MakalelerleMardin 388 etmekteydiler. Böylece Tur Nahiyesi’nde Gayrimüslimlerin mûkim olduğu köy sayısı 18’e çıkmaktadır. 1526’da kaydına rastlanılmayan ve 1567’de tespit edilen yeni Gayrimüslim köy ise Bati’dır24. Tahrir defterinde Bati Köyü’nün altındaki nottan25 Tur bölgesine ait elimizde mevcut iki defterden başka bir tahririnin daha olduğu anlaşılmaktadır. Gerçekten de Diyarbekir bölgesinin 1518, 1526 ve 1567 olmak üzere XVI. yüzyıla ait yapılmış 3 tahririnden defterler mevcuttur, fakat Midyat’ında içinde yer aldığı Tur Nahiyesi’ne ait elimizde sadece 2 tahrir defteri vardır. 1540 yılına ait defter ise mevcut değildir. Tur Nahiyesi’ne bağlı Gayrimüslim köyler umumiyetle XI. yüzyıldaki Türk fethinden önce kurulmuştur. Bu köylerin insan hayatı için bölgenin en elverişli yerleri olduğu anlaşılmaktadır. Gayrimüslim köyler nüfusça Müslim köylere göre daha kalabalık ve büyük idi. Tur Nahiyesi’nin en büyük köyü 1526’da Midyat26, 1567’ de Zâz27 idi. Bunları sıra ile Ardnas, Habab, Bati, Aynverd, Enhil ve Habisnas takip etmektedir. Adı geçen bu köylerin hepsi 1567’de 100 haneden fazla nüfusa sahipti. (Tablo I). Tur bölgesindeki bazı köylerde bulunan kiliselere ait kayıtlar da mevcuttur. Midyat’ta senelik geliri 1000 akçe olan İbrahim Kilisesi28, Habâb Köyü’nde 800 akçe geliri bağ ve bostandan olan Deyr Melki29, Zâz Köyü’nde “ber vech-ı maktuu nim bedel-ı örşü ğallat ve bağat ve resm-ı küvvare fisene 3000“ akçe olan Deyr-ı Salib Kilisesi30 , yine aynı köyde yıllık geliri bağ, küvvare(kovan) ve hububattan olan 400 akçe ile Deyr Musa Kilisesi31, Salah Köyü’nde yıllık maktuu geliri 24 BOA, TD, 1095, s. 42. 25 BOA,TD, 1095, s. 42. “Karye-ı mezkûrenin gallat-ı sümünden ta’şir olunub her ne mikdâr galle hasıl olursa humsu hass-ı hümâyûn içün zabt olunub ma’adası sâhib-i mülk olanlar tasarrufundadır deyü defter-i ‘atik-i hakânîde mukayyed olmağın defter-i cedide dahi kayd olundu.” 26 BOA, TD, 998, s. 252. 27 BOA, TD, 1095, s, 37-39. 28 BOA, TD, 1095, s. 32. 29 BOA, TD, 1095, s. 42. 30 BOA, TD, 1095, s. 39. 31 Aynı defter,aynı yer. Tarih-Coğrafya 389 1200 akçe olan ve Patrik Yakub’a deruhte edilen Salah Kilisesi32 olmak üzere 5 kilise mevcut idi. Bakisyan Köyü’nün 6914 akçelik gelirinden 2220 akçesinin Baba Mahmut Kalender33 Zaviyesine vakf edilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Gayrimüslimler Müslimlere göre daha varlıklı ve Ziraate dayalı üretim yaparlarken, Müslimler ziraatle birlikte daha ziyade hayvancılığa dayalı üretime ağırlık vermişlerdi. Müslimlerde ziraî üretim hayvancılığın gerisinde kalmıştır. Mezra’alar Tur Nahiyesi’nin dağlık olması, ekilebilir arasisinin sınırlı olması mezra’a sayısının az olması sonucunu doğurmuştur. 1526’da Tur Nahiyesi’ne bağlı herhangi bir mezra’a gösterilmemiştir. 1567’de ise nahiyeye bağlı 14 mezra’anın olduğu görülmektedir. Bunlar: 1- Ayn Kaf, 2-Muğire b. İsa, 3-Seferi, 4-Sefereş, 5-Gir Sinan, 6-Siyavuş Kulu, 7-Kasr-ı Faris, 8-İsa, 9-Pir Mağara, 10-Bakara, 11-Yar Emiri, 12-Bağ-ı Musa, 13- Şa’bali, 14-Ayn Rah NÜFUS a-Müslim Nüfus: XVI. yüzyıl boyunca Midyat merkezinde Müslüman nüfusa rastlanılmamaktadır. Tur Nahiyesi’ndeki Müslüman nüfus ise yerleşik ve göçebe unsurlardan müteşekkil idi. Tur Nahiyesi dahilinde 1526’da 10’u tamamen Müslüman biri karışık olmak üzere taplam 11 köyde 223 hane, 64 mücerred, Said Köyü’nde 4’te seyyid Müslim yerleşik nüfus yaşamaktaydı. Aynı tarihte Çalki Cemaati’ne mensup 27 hane göçebe nüfus mevcuttu. 1567’de, 16’sı tamamen Müslüman biri karışık olmak üzere 17 köyde 718 hane, 206 mücerred yerleşik Müslim nüfusun yanında Çalki Aşireti’nin muhtemelen 1526’dan sonra şenelttikleri 13 köyde 240 hane, 33 mücerred, Kürdili Cemaati’ne mensup bir köyde ise 34 32 BOA, TD, 1095,s. 40. 33 “ Karye-i mezbûrenin öşr-ı gallâtı ve öşr-ı bağât-ı Baba Mahmut Kalender zâviyesine vakf olunub sâir rüsûmâtı hâss-ı hümâyûna zabt olunur.” BOA, TD, 1095, s. 48. Makalelerle Mardin 390 hane, 6 mücerred Müslim nüfus yaşamaktaydı. 1567 tarihinde Tur Nahiyesi’nde Çalki, İşti, Şakaki göçer topluluklarına mensup 1687 hane, 137 mücerred nüfus mevcuttu. Bu durumda toplam Müslim nüfus 1961 hane, 176 mücerred nüfustan ibaretti. Çalki Cemaati içerisinde Mahalmi Oymakları da bulunmaktaydı. Bunlara ait 5 Kışlak mevcuttu. Mahalmiler kaldıkları kışlaklar ile birbirinden tefrik edilip, isimlendirilmişlerdi. Mahalmiler ile birlikte anılan kışlaklar ise Karakilise, Baber, Haramiyan, Karakef Neccar ve Kund( ?) idi. Mahalmiler’in yaşadıkları köyler ise Meydancık, Babişlü, Mizizah, Dümbedi( ?) Kefer Allâb, Şoruzbah Keferhavar Sa’id Deşiti Deyrizbina, Epşi, Estel, Kindirip ve Kefercuz idi. Bunlardan Meydancık Hasankeyf Nahiyesi’ne bağlı idi. 1526’dan 1567’ye kadar geçen zaman zarfında Müslim nüfustan büyük bir artış olmuştur.1526’da yerleşik nüfusun hane sayısı 223 iken 1567’de 718 haneye çıkmıştır. Bu durumda yerleşik nüfusun hane sayısındaki artış % 321.97 artış olmuştur. Aynı dönemde mücerred sayısı ise 64’ten 206’ya çıkarak % 321.87 oranında artmıştır. Göçebe nüfus 1526’da 27 hane idi. 1567’de 1687 haneye çıkmıştır. 1526’da mücerred nüfus yokken, 1567’de 137’ye çıkmıştır. Konargöçerlerin hane sayısındaki artış ise % 6248.14, mücerred sayısında ise % 137’yi bulmuştur. Konargöçer nüfusun bir kısmının 1567’de yerleşik hayata geçtiği görülmektedir. Kebaki Cemaati’nden 13, Kürdili Cemaati’nden 1 köy olmak üzere aşiretlerin 14 yeni köyü şenelttikleri görülmektedir. 14 köydeki toplam hane ve mücerred sayıları ise 274 hane 39 mücerredden ibaret idi. Tur Nahiyesi’ndeki Müslim nüfusun tahmini sayısı ise 1526’da 225 hane x 5+64 mücerred =1189 iken , 1567’de ise 718 +274x5+206+39=5205 yerleşik, 1687x5+137=8572 aşiret mensubu olmak üzere toplam 13777 Müslim nüfus mevcut idi. Tur Nahiyesi’nin Müslim, Gayrimüslim toplam tahmini nüfusu 1526’da 1314 müslim, 4789’u Gayrimüslim olmak üzere toplam 6103, Tarih-Coğrafya 391 1567’de 13777’si Müslim, 10607’si Gayrimüslim olmak üzere 24384 kişi idi. Iki tahrir arasındaki nüfus artış oranı ise % 468 .47’dir. Yukarıdaki rakamlara göre 1526’da Tur Nahiyesi’nde Gayrimüslimlerin sayısı Müslümanlarınkinden fazlaydı. 1567’deki rakamlara göre ise Müslim nüfusun Gayrimüslim nüfustan daha fazla olduğu görülmektedir. Bu durum, Osmanlıların bölgeye geldikleri sırada Gayrimüslimlerin bölgeyi terk etmedikleri, buna mükabil Müslümanlardan bölgeden ayrılanların olduğu anlaşılmaktadır. Osmanlıların temin ettiği huzur ve istikrara bağlı olarak Tur bölgesinde hem Müslim, hem de Gayrimüslim nüfusta ciddi artışlar olmuştur. b-Gayrimüslim Nüfus : XVI. yüzyılda Tur Nahiyesi’nde Gayrimüslim nüfus Midyat, Enhil, Habisnas, Salah, Ardnas, Zaz, Salah-ı Diğer, Kefra, Keferşam, İstirgan, Keferzi, Alin, Bati, Aynverd, Habab, Bakisyan ve Müslümanlar ile Gayrimüslümlerin birlikte yaşadıkları Keferboran Köyü olmak üzere toplam 18 köyde mukim idiler. XVI . yüzyıl boyunca nüfuslarında artış olmakla beraber köy sayısında fazla bir değişiklik olmamıştır. 1526’da 892 hane, 329 mücerred ; 1567’de ise hane sayısında % 218.49’luk bir artış meydana gelerek sayı 1942 hane, 876 mücerred nüfusa ulaşmıştır. 1567’de mücerred nüfustaki artış ise % 265.65 oranında olmuştur. XVI . yüzyılda Tur Nahiyesi’nde Gayrimüslimlerin tahmini nüfusu ise 1526’da 892 x 5+329 = 4789 idi. 1567’de ise yine hane sayısı x 5 + mücerred sayısı formulüne göre 1942 x 5 + 876 = 10586’ya ulaşmıştır. Bu iki tarih arasında Gayrimüslim nüfusunda % 221.11’lik bir artış olmuştur. Makalelerle Mardin 392 TABLO:1 XVI. YÜZYILDA TÛR NAHİYESİ KÖYLERİ’NİN HANE VE MÜCERRED SAYILARI 1526 1567 NO KÖYLER H M H M 1 Midyad G 167 53 205 149 2 Enhil (Encil) G 68 21 108 24 3 Epşi (Elkin) M 27 12 76 20 4 Habisnas (Habisnar) G 59 19 102 63 5 Salah G 16 7 55 13 6 Ardnas G 85 43 188 50 7 Zaz G 85 22 219 100 8 Salah-ı Diğer G 72 26 109 96 9 Babişlü (Balişi) M 10 4 27 8 0 Kefra G 38 16 57 43 1 Aynverd G 46 25 136 29 2 Kefer Boran Krş 15+40 4+15 29+68 14+15 3 Kefer Şah (Şam) G 53 16 88 46 4 Mizizah M 30 11 61 20 5 İstirgan G 21 9 65 21 16 Keferzi G 25 8 89 36 17 Alin G 27 12 37 14 8 Bati G - - 149 100 9 Estel M 28 8 93 29 0 Belbin M - - 27 14 1 Habab G 1 9 165 8 2 Bakisyan G 3 3 69 5 3 Elin Müslümanân M - - 136 7 Tarih-Coğrafya 393 4 Kırkat - - - - - 5 Yar Musa M - - 6 - 6 Erba‘a G 13 5 33 4 7 Sa‘id M 4 4sa 23 7 8 Tâfî M Mz. - 5 4 29 Dişti M 5 1 6 2 0 Kefer Cavar M 19 4 68 27 1 Deyrizbina M 22 5 100 12 2 Şurozba M 15 4 37 9 3 Kefer Allab M 15 2 24 12 4 Tunet M - - 3 - 5 Aynkâf - - - - - 6 Kasr-ı Faris M - - 8 - TOPLAM 1152 333 2660 1079 M=Müslim G=Gayrimüslim ∗ Krş=Karışık. İlk rakamlar Müslüman nüfusu, ikinci rakamlar Gayrimüslim nüfusu ifade etmektedir. Makalelerle Mardin 394 KÂNEKİ CEMAATİ KÖYLERİ’NİN HANE VE MÜCERRED SAYILARI 1526 1567 NO KÖYLER H M H M 1 Bagas M - - 29 6 2 Sinabir M - - 35 5 3 Kufuf M - - 24 3 4 Katar M - - 21 2 5 Deyrcib M - - 11 - 6 Akmağara M - - 14 - 7 Keperak M - - 9 - 8 Ayn Balut M - - 22 4 9 Deyri Esed M - - 7 - 0 Baho M - - 41 11 1 Halebi M - - 6 - 2 Ayn Kerem M Mz. - 10 1 3 Bağari M - - 11 2 TOPLAM - - 240 3 Tarih-Coğrafya 395 KÜRDİLİ CEMA’ATI KÖYLERİ’NİN HANE VE MÜCERRED SAYILARI 1526 1567 O KÖYLER H M H M 1 Dumbalı - - 34 6 TOPLAM - - 34 6 TABLO: 2 GÖÇER ÇALKİ CEMA’ATI OYMAKLARI 1526 1567 O OYMAKLAR H M H M 1 Semerdi - - 3 9 2 Dellükân - - 33 3 3 Mahalmiyân Kş. Karakilise - - 30 9 4 Mahalmiyân Kışlak-ı Baber - - 7 3 5 Mahalmiyan Kş.Haramiyân - - 1 2 6 Mahalmiyân Karakef Neccâr - - 2 15 7 Mahalmiyân Kş. Kund (?) - - 3 1 8 Kâkân - - 1 12 9 Ebu Zirân - - 9 4 TOPLAM - - 89 68 Makalelerle Mardin 396 CEMA’AT-İ İŞTİ 1526 1567 H M H M - - 0 - ŞAKAKİ34 CEMA’ATİ’NİN HANE VE MÜCERRED SAYILARI 1526 1567 O OYMAKLAR H M H M 1 Şikefti tb. Bahadır ve Şemo Cebelü ve Abdurrhman b. Bekir - - 210 12 2 Şeref Cebelü - - 86 12 3 Duderi tb. İlyas (?) Cebelü - - 25 7 4 Kervari tb. Abbas Cebelü - - 33 - 34 XVI. yüzyılda Hasankeyf çevresinde yaşayan bu aşiretin, XVII. yüzyılda İran’da sayıları 200 000’i bulan bir topluluk oldukları ve Türkçe konuştuklarını, İran’da 1724’te basılan Tuhfe-i Şahi isimli eser kaydetmektedir. XIX. asırda İran’ı gezerek aşiretler hakkında bilgi veren Jauber ve Morier de bu aşiretin Türkçe konuşan bir topluluk olduğunu kaydetmiştir. Nejat GÖYÜNÇ, “Türk-Kürt İlişkileri Hakkında”. Türk Kültürü, S. 346, Ankara 1992, s. 67,68. Tarih-Coğrafya 397 5 Şatırân tb. Hacı Ağa Cebelü ve İlyas Cebelü ve Maksud Kethüda - - 93 10 6 Meyderbân tb. Satı Kethüda ve Şeref Cebelü - - 72 - 7 Letvân (?) tb. Hasan Kethüda - - 77 1 8 Runiyân - - 82 13 9 Şeref tb. Runiyân - - 34 8 0 Bahaeddin tb. Runiyân - - 49 4 11 Nasriyân tb. Bekir ve Yusuf Kethüda - - 62 - 12 Runiyân ve Nasriyân tb. Abdal Cebelü - - 77 - 13 Behravi (?) tb. Maksud Cebelü - - 18 - 14 Huh Reş tb. Mehmed Şemseddin Cebelü - - 80 - TOPLAM 998 69 Makalelerle Mardin 398 XVI. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE ULAŞAN KÖYLER VE YENİ İSİMLERİ Tur Nahiyesi’nde, XVI. yüzyıldan günümüze kalan 26 yerleşim yeri tespit etmiş bulunuyoruz. Bunlardan Estel ve Keferboran hariç diğerleri hâlâ köy konumundalar. Estel, Midyat’ın bir parçası haline gelmiş iken, Keferboran ise Dargeçit ismi ile yeni bir ilçe merkezi haline getirilmiştir. XVI. yüzyıla ait köy isimlerinin, Kırkat hariç, diğerlerinin tamamı yeni isimler ile değiştirilmiştir. Bu köylerin büyük çoğunluğu, bugün Midyat ilçesine bağlı olmasına karşılık, bazıları Gercüş ve Dargeçit ilçe sınırları içinde yer almaktadır. Bu durum Tur Nahiyesi’nin, Midyat ilçe sınırlarından daha geniş olduğunu göstermektedir. Tespit edebildiğimiz köylerin günümüzdeki isimleri aşağıya alınmıştır. XVI. Yüzyıldaki İsmi Günümüzdeki İsmi 1-Midyat Midyat 2-Estel Midyat 3-Keferzi Altıntaş 4-Ardnas Bağlarbaşı 5-Bati Bardakçı 6-Salah Barıştepe 7-Riş Düzoba 8-Aynverd Gülgöze 9-Biçin Güven 10-Habisnas Mercimekli 11-Halah Narlı 12-Epşi Şenköy 13-Zaz İzbırak 14-Mizizah Doğançay 15-Keferallab Yolbaşı Tarih-Coğrafya 399 16-Kendirip Sögütlü 17-Şoruzbah Çavuşlu 18-Deyrizbina Acırlı 19-Ayn Kaf Kayapınar 20- Taka Oyuklu 21-Keferşam Budaklı 22-Keferhavar Gelinkaya 23-Keferharab Elbeğendi 24-Enhil Yemişli 25-Kırkat Kırkat 26-Alin Akalın İKTİSADÎ YAPI a- Ziraî Üretim ve Ziraî Üretimden Alınan Vergiler: Ziraî mahsuller, devlet için mühim bir malî kaynak olduğu gibi, halkın iaşesi ve hayvanların beslenmesi için de hayatî önemi haizdi. Ekonomi politikası ziraî üretime dayalı olan Osmanlı Devleti, tarım alanlarının “boz bırakılmaması” için bir takım tedbirler almaktan geri kalmamıştır. Devlet, hububat üretimini artırmak için köylüyü, elindeki toprağı işlemeye mecbur tutuyordu. Köylü, üzerinde kayıtlı bulunan arazinin dışında boş bulduğu toprakları değerlendirme imkanına da sahipti. Kanunnamelerde, bu durumu teşvik edici hükümler yer almaktadır35. 1567 tarihindeki bilgilere göre; Tur Nahiyesi’ne bağlı köylerin 45’inde buğday, 44’ünde de arpa üretimi yapılmaktaydı. Hububat üretimi dışında, 27 köyde bostan (piyaz, fasulye, sarımsak), 6’sında penbe (pamuk), 31’inde bağ (üzüm), 6’sında meyve ve 1’inde zeytin, 1’inde de çeltik üretiminin yapıldığı tespit edilmektedir. 35 “...meğerki üzerlerine yazılan yerlerden tamam ekdikten sonra varup ahar yerde ve ahar köyde zirarat edüp ziyade rençberlik murad ider ola anun gibilere ağaları mani olmaya” İsmet Miroğlu, Kemah Sancağı Ve Erzincan Kazası (1520-1566), Ankara1990, s. 174. (Barkan’dan naklen